1. ESTATUAREN ESKUHARTZEA INDUSTRIA GATAZKAN: LANGILE-LEGEDIA
1.1. XIX. Mendeko lehendabiziko arauak
1.2. Eskuhartze zientifikoa eta langile-legedia errestaurazio monarkikoan
2. PRIMO DE RIVERAREN ERREGIMEN KORPORATIBOA: LANGILE-LEGEDITIK LAN ZUZENBIDERA
3. LAN ZUZENBIDE II. ERREPUBLIKAN: 1931ko KONSTITUZIOA ETA ERREPUBLIKAKO LEGEDIA
4. LAN ZUZENBIDEA FRANKOREN ERREGIMENEAN
5. TRANTSIZIOA ETA 1978ko KONSTITUZIOA. LAN-HARREMANEN EREDU DEMOKRATIKOA: ONDORENGO GARAPENA
----------------------------------------
1. ESTATUAREN ESKUHARTZEA INDUSTRIA GATAZKAN: LANGILE LEGEDIA 1.1. XIX. Mendeko lehendabiziko arauak
Lehenengo epea 1873-1923 urteren artean ematen da. Lehen lan-araua 1873koa da, BENOT legea (Eduardo Benot ministroak sustatua). Lege honek haurren lana debekatzen du, besteak beste (10 urtetik beheragokoena). Garai honetan badira beste lege batzuk, adibidez, 1912ko Aulkiaren legea, denda guztietan dendariek aulkia izateko eskubidea arrezagutzen duena, edota 1904ko legea, igandean jai izateko eskubidea arrezagutuz.
Baina lege hauek guztiak oso puntualak dira, ez diote estrategia jakin bati jarraitzen. Beraz, ezin da esan Lan Zuzenbidea existitzen denik, lan-harremana logika zibil (pribatu) batetik ikusten jarraitzen delako.
1.2. Eskuhartze zientifikoa eta langile-legedia errestaurazio monarkikoan
Urte hauetan fenomeno garrantzitsua ematen da: eskuhartze zientifikoa (intervencionismo científico). Garai hartan lan-arauak sortzea oso gogorra zen, liberalismoaren printzipioak oso sendotuak zeudelako, eta garai hartako planteamenduaren aurka joatea suposatzen zuen (langilea eta enpresariaren artean ezin zen Estatua sartu).
Eskuhartze zientifikoak suposatzen du arao sozialean zientifikoki sartzea (araudia sortzea zaila zenez, bide zientifikoa bilatu zen). Parlamentuak ikerketa zientifikoak egin zituen, langileen eta enpresarien ordezkariak deituaz euren iritziak ezagutzeko, arazoa azaldu zezaten. Honen ondorioz, gero eta sendoago hasi ziren lan-arauak ematen. Eskuhartze zientifikoa bi erakunde publikoek garatu zuten: 1883ko Erreforma Sozialen Batzordea, eta 1903ko Erreforma Sozialen Institutua (aurrekoa ordeztuz). Arauketa nagusiak bi erakunde hauen ondorioz sortu ziren, nahiz eta hauen aurretik zenbait arau eman.
1906an, lan-ikuskaritza (Inspección de Trabajo) sortzen da, arauak errespetatzen ez zirelako.
2. PRIMO DE RIVERAREN ERREGIMEN KORPORATIBOA: LANGILE-LEGEDITIK LAN ZUZENBIDERA
1926an Lan Kodea sortzen da, Lan Zuzenbidea sortuaz. Hemendik aurrera langileen eskubideak kontutan hartzen hasten da.
3. LAN ZUZENBIDEA II. ERREPUBLIKAN: 1931ko KONSTITUZIOA ETA ERREPUBLIKAKO LEGEDIA
1931ko Konstituzio berrian, ideologia ezkertiarra dela-eta, langileei eskubideak arrezagutzen zaizkio: sindikatzeko, greba egiteko, negoziazio kolektiboa burutzeko... Oso esanguratsua da 1931ko Konstituzioaren 1. artikulua: "(...) República democrática de trabajadores de toda clase (...)".
4. LAN ZUZENBIDEA FRANKOREN ERREGIMENEAN ETA TRANTSIZIOAN
Dakigunez, 1936tik aurrera Frankismoaren erregimena inposatu zen. Lan arloan, frankismoak sindikatu bertikala eratu zuen, elkarte bakarra eta derrigorrezko afiliaziokoa, langile eta enpresariek elkarrekin osatua. Frankismoak lan munduko interes gatazka ukatzen du (Marxismoak dioenaren kontra), eta armonia bezala ikusten da, denak interes gorenera zuzenduak daudelako: Espainiar nazioaren interes gorena.
Sindikatu bakarrera afiliatzea derrigorrezkoa zen. Bestalde, gatazkaren existentzia bera ukatzen bada, negoziazio kolektiboak ez du zentzurik, ezta grebak ere, eta beraz ez dira arrezagutzen. Beraz, Lan Zuzenbidea honetara mugatzen da: Estatuak erabakitzen du zein eskubide ematen dien langileei eta zein ez, beti ere ikuspegi indibidualetik, ez baita fenomeno kolektiboa onartzen.
5. TRANTSIZIOA ETA 1978ko KONSTITUZIOA. LAN-HARREMANEN EREDU DEMOKRATIKOA: ONDORENGO GARAPENA
Frankismoaren amaieran eta trantsizioaren hasieran, langileei zenbait eskubide kolektibo arrezagutzen zaizkie, nahiz eta frankismoaren oinarriekin kontraesanean egon (1973ko legeak 1958koa aldatzen du).
1977an lehen aldiz askatasun sindikaleko legea onartzen da. Sorreran, langileen sindikatuak zein enpresari elkarteak sortzeko eskubidea arrezagutzen zuen, eta gaur egun enpresari elkarteak arautzen dituena da.
Konstituzioaren ondoren, 1985ean sindikatu legea onartu zen; hala ere, esan bezala enpresari elkarteen eraentza 1977ko legeak (apirilak 1ekoa) arautzen du.
Bestalde, lan-harremanen lege dekretuan (17/1977 RDL) greba eskubidea aitortzen da, gaur egun indarrean duguna greba eskubidea arautuz (1993an greba-lege berria onartzear egon zen, baina azkenean ez zuen aurrera jarraitu).
1978ko Konstituziora iritsita, honek 1. artikuluan Estatu Soziala ezartzen du (II. Mundu Gerra ondoko europar konstituzio gehienen antzera). Estatu Sozialaren oinarriak (indibidualismoarekin kontrastean) K 9.2 artikuluan agertzen dira, baina ez da jabetza pribatua kolokan jartzen (asko duenari errespetatuko zaio); K 33. artikuluan jabetza eta oinordetza eskubideak arrezagutzen ditu, baita enpresa askatasuna ere K 38. artikuluan, azken bi hauek sistema kapitalistaren oinarriak direnak. Beraz, sistema kapitalista batean oinarrituz eta honetatik abiatuta, zenbait lan-eskubide garatzen dira.
Kons. 1.1 art.: "España se constituye en un Estado social y democrático de Derecho (...)"
Kons 9.2 art.: "Corresponde a los poderes públicos promover las condiciones para que la libertad y la igualdad del individuo y de los grupos en que se integra sean reales y efectivas; remover los obstáculos que impidan o dificulten su plenitud y facilitar la participación de todos los ciudadanos en la vida política, económica, cultural y social"
Kons. 33.1 art.: "Se reconoce el derecho a la propiedad privada y a la herencia"
Kons 38. art.: "Se reconoce la libertad de empresa en el marco de la economía de mercado (...)"
Beraz, esan bezala jabetza errespetatzen da, ez da inongo iraultzarik ematen. Sistema kapitalistaren oinarriak sendotu ondoren (jabetza eta enpresa askatasuna), horren gainean Estatu Soziala eraikitzen da. Ahal den neurrian botereak saiatu behar dira hiritarren artean benetako berdintasuna egon dadin (berdintasun materiala, Frantses Iraultzako berdintasun formalarekin kontrajarria).
Berdintasun material horri begira, langileen eskubideak arrezagutzen dira (batez ere greba eskubidea, gutxien duenak enpresariari presionatzeko tresna izan dezan). Konstituzioak hainbat eskubide zehatz aitortzen ditu lan arloan:
- Eskubide kolektiboak
* K 7. art.: Sindikatuak eta enpresari elkarteak baimentzen dira. Sindikatuak eta enpresari elkarteak maila berean arrezagutzen dira, eta argi onartzen da langileen eta enpresarien interesak ez direla berdinak, kontrajarriak daudela (beraz, klaseen arteko gatazka onartzen du, frankismoak ez bezala).
Konstituzioko 7. art.: "Los sindicatos de trabajadores y las asociaciones empresariales contribuyen a la defensa y promoción de los intereses económicos y sociales que les son propios. Su creación y el ejercicio de su actividad son libres dentro del respeto a al Constitución y a la ley. Su estructura interna y funcionamiento deberán ser democráticos"
* K 28. art.: Askatasun sindikala eta grebarako eskubidea
Konstituzioko 28. art.: "1. Todos tienen derecho a sindicarse libremente (...). La libertad sindical comprende el derecho a fundar sindicatos y a afiliarse al de su elección, así como el derecho de los sindicatos a formar confederaciones y a fundar organizaciones sindicales internacionales o afiliarse a las mismas. Nadie podrá ser obligado a afiliarse a un sindicato. 2. Se reconoce el derecho a la huelga de los trabajadores para la defensa de sus intereses. La ley que regule el ejercicio de este derecho establecerá las garantías precisas para asegurar el mantenimiento de los servicios esenciales de la comunidad"·
* K 37. art.: Negoziazio kolektiboa
Konstituzioko 37.1 art.: "La ley garantizará el derecho a la negociación colectiva laboral entre los representantes de los trabajadores y empresarios, así como la fuerza vinculante de los convenios (...)"
- Langileen eskubide indibidualak
* K. 35. art.: Lana egiteko eskubidea. Honen barruan sartzen da lanbidea aukeratzeko eskubidea, baita soldata nahikoa jasotzeko eskubidea bere beharrak eta bere familiarenak asetu ahal izateko (honen garapenean, lanbide-arteko soldata minimoa sortu da, gaur egun 450 euro ingurukoa dena).
Konstituzioko 35.1 art.: "Todos los españoles tiene el deber de trabajar y el derecho al trabajo, a la libre elección de profesión y oficio, a la promoción a través del trabajo y a una remuneración suficiente para satisfacer sus necesidades y las de su familia, sin que en ningún caso pueda hacerse discriminación por razón de sexo (...)"
* K. 40.2 art.: Laneko segurtasun eta higiene egokia, eta atsedena eta oporrak edukitzeko eskubidea
Konstituzioko 40.2 art.: "(...) los poderes públicos (...) velarán por la seguridad e higiene en el trabajo y garantizarán el descanso necesario, mediante la limitación de la jornada laboral, las vacaciones periódicas retribuidas y la promoción de centros adecuados"
- Gizarte Asegurantza
* K. 41. art.: Botere publikoek bermatu behar dute hiritarren beharrizan egoeren estalpena (gaixotasuna, langabezia...). Hau Estatu Sozialaren printzipioetan oinarritzen da: behar duenari laguntzea
Konstituzioko 41. art.: "Los poderes públicos mantendrán un régimen público de Seguridad Social para todos los ciudadanos, que garantice la asistencia y prestaciones sociales suficientes ante situaciones de necesidad, especialmente en caso de desempleo. La asistencia y prestaciones complementarias serán libres"